Αναλυτικά ή απόφαση
Κ.Ε.
Αριθμός 2573/2021
ΤΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΤΗΣ ΕΠΙΚΡΑΤΕΙΑΣ
ΤΜΗΜΑ Γ΄
Συνεδρίασε δημόσια στο ακροατήριό του στις 13 Μαΐου 2021, με την εξής σύνθεση: Δ. Σκαλτσούνης, Αντιπρόεδρος, Πρόεδρος του Γ΄ Τμήματος, Μ. Τριπολιτσιώτη, Ι. Αργυράκη, Σ. Κτιστάκη, Α. Ρωξάνα, Σύμβουλοι, Β. Γκέρτσος, Ε. Κουλεντιανού, Πάρεδροι. Γραμματέας ο Ν. Βασιλόπουλος.
Για να δικάσει την από 29 Ιουλίου 2020 αίτηση:
των: 1) σωματείου με την επωνυμία “ΕΝΩΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΕΙΚΑΣΤΙΚΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ”, που εδρεύει στην Αθήνα (Παπαναστασίου 49), 2) Αγγελικής Βαϊάνου του Αναστασίου, κατοίκου Π. Φαλήρου Αττικής (Μάμαλη 7), οι οποίοι παρέστησαν με τον δικηγόρο Παλαιολόγο Παλαιολόγου (Α.Μ. 24203), που τον διόρισαν με πληρεξούσιο, 3) Ιωάννη Δανιήλ του Νικολάου, κατοίκου Θεσσαλονίκης (Μαυροκορδάτου 15), ο οποίος δεν παρέστη, 4) Βασιλικής Θεοδωρίδου του Γεωργίου, κατοίκου Ελληνικού Αττικής (Ιπποκράτους 53), η οποία παρέστη με τον ίδιο ως άνω δικηγόρο Παλαιολόγο Παλαιολόγου, που τον διόρισε με πληρεξούσιο, 5) Θεοδώρας Καραγκούνη του Γεωργίου, κατοίκου Αθηνών (Φυγαλείας 65-Γαλάτσι), η οποία δεν παρέστη, 6) Κωνσταντίνας Κουβενταρά του Λαζάρου, κατοίκου Αθηνών (Αγ. Ζώνης 97 και Πόρου), η οποία παρέστη με τον ίδιο ως άνω δικηγόρο Παλαιολόγο Παλαιολόγου, που τον διόρισε με πληρεξούσιο, 7) Αικατερίνης Κουνάδη του Σπυρίδωνα, κατοίκου Αθηνών (Βελβένδου 8), η οποία δεν παρέστη, 8) Δημητρίου Κωνσταντόπουλου του Ζαφείρη, κατοίκου Αργυρουπόλεως Αττικής (Αργυρουπόλεως 11), ο οποίος παρέστη με τον ίδιο ως άνω δικηγόρο Παλαιολόγο Παλαιολόγου, που τον διόρισε με πληρεξούσιο, 9) Σοφίας Λογοθέτη του Αλεξάνδρου, κατοίκου Ευπαλίου Φωκίδας, 10) Μιχαήλ Μανωλακάκη του Ιωάννη, κατοίκου Καλαμάτας (Ευσταθίου Καρέλια 7), 11) Θεοδώρας Μαουσίδου του Στυλιανού, κατοίκου Έδεσσας (Αγ. Δημητρίου 74), 12) Μαγδαληνής Μαρά του Αναστασίου, κατοίκου Ναυπλίου (Αγ. Αδριανός-Θέση Παναγίτσα), οι οποίοι δεν παρέστησαν, 13) Ελένης Μαρκαντωνάκη του Αλεξάνδρου, κατοίκου Γλυφάδας Αττικής (Λυκούργου 1), η οποία παρέστη με τον ίδιο ως άνω δικηγόρο Παλαιολόγο Παλαιολόγου, που τον διόρισε με πληρεξούσιο, 14) Ιωάννη Ντάκου του Θεοδώρου, κατοίκου Λάρισας (Εργ. Κατ. Γιαννούλης Στίχος 18Β), 15) Άννας Παρίση του Σπυρίδωνος, κατοίκου Ιωαννίνων (Σταυράκι Κρήτης 7), 16) Δήμητρας Παύλου του Αριστοτέλη, κατοίκου Καστελόκαμπου Πατρών (Αναξαγόρα 1), οι οποίοι δεν παρέστησαν, 17) Κατερίνας Πειρουνίδου του Ελευθερίου, κατοίκου Αθηνών (Ολυμπίων 7 – Άνω Πατήσια), η οποία παρέστη με τον ίδιο ως άνω δικηγόρο Παλαιολόγο Παλαιολόγου, που τον διόρισε με πληρεξούσιο, 18) Αθηνάς Ραφαηλίδου του Μιχαήλ, κατοίκου Αγ. Δημητρίου Αττικής (Μαρκόνι 21), 19) Σταυρούλας Ραχούτη του Βασιλείου, κατοίκου Λάρισας (Νικηταρά 33), οι οποίες δεν παρέστησαν, 20) Ραχήλ Σακκή του Μωϋσή, κατοίκου Αθηνών (Απόλλωνος 23Β), 21) Σταματίου Σαμακούρη του Αντωνίου, κατοίκου Αγ. Παρασκευής Αττικής (Ηπείρου 60), οι οποίοι παρέστησαν με τον ίδιο ως άνω δικηγόρο Παλαιολόγο Παλαιολόγου, που τον διόρισαν με πληρεξούσιο, 22) Αγγελικής Σαμοΐλη του Σπυρίδωνα, κατοίκου Γαυρίου Άνδρου, η οποία δεν παρέστη, 23) Φανής Σοφολόγη του Στέργιου, κατοίκου Αθηνών (Αλκιφρώνος 4-Κάτω Πετράλωνα), 24) Πρόδρομου Στάη του Λεονάρδου, κατοίκου Κηφισιάς Αττικής (Πάροδος Αυγής 15), 25) Γλυκερίας Συργκάνη του Ευαγγέλου, κατοίκου Αγ. Παρασκευής Αττικής (Τερψιθέας 32), οι οποίοι παρέστησαν με τον ίδιο ως άνω δικηγόρο Παλαιολόγο Παλαιολόγου, που τον διόρισαν με πληρεξούσιο, 26) Ελένης Τζέκου του Δημητρίου, κατοίκου Επανομής Θεσσαλονίκης (25ης Μαρτίου 37), 27) Μανώλη Φραγγίδη του Παναγιώτη, κατοίκου Θεσσαλονίκης (Δ. Πολιορκητή 50Β), 28) Χαραλάμπους Χρυσοχοΐδη του Βασιλείου, κατοίκου Φλώρινας (Σίνη-Κοντογούρη 30), 29) Πηνελόπης Γιαννούσα του Δημητρίου, κατοίκου Καλαμάτας (Ολυμπίου Γεωργάκη 10), 30) Νικολάου Γράψα του Ευαγγέλου, κατοίκου Κοιλιόμενου Ζακύνθου, 31) Μαριάννας Κίζου του Στεφάνου, κατοίκου Πεύκων Θεσσαλονίκης (Αγ. Σοφίας 9), οι οποίοι δεν παρέστησαν και 32) Δήμητρας Τζώτζιου του Ίκαρου, κατοίκου Αγ. Παρασκευής Αττικής (Τέλου Άγρα 1), η οποία παρέστη με τον ίδιο ως άνω δικηγόρο Παλαιολόγο Παλαιολόγου, που τον διόρισε με πληρεξούσιο,
κατά του Υπουργού Παιδείας και Θρησκευμάτων, ο οποίος παρέστη με την Μ. Παπίδα, Πάρεδρο του Νομικού Συμβουλίου του Κράτους.
Με την αίτηση αυτή οι αιτούντες επιδιώκουν να ακυρωθούν: α) η υπ’ αριθ. 74181/Δ2/15.6.2020 και β) η υπ’ αριθ. 83315/Δ3/30.6.2020 αποφάσεις της Υφυπουργού Παιδείας και Θρησκευμάτων
Η εκδίκαση άρχισε με την ανάγνωση της εκθέσεως της εισηγήτριας, Παρέδρου Ε. Κουλεντιανού.
Κατόπιν το δικαστήριο άκουσε τον πληρεξούσιο των αιτούντων που παρέστησαν, ο οποίος ανέπτυξε και προφορικά τους προβαλλόμενους λόγους ακυρώσεως και ζήτησε να γίνει δεκτή η αίτηση, και την αντιπρόσωπο του Υπουργού, η οποία ζήτησε την απόρριψή της.
Μετά τη δημόσια συνεδρίαση το δικαστήριο συνήλθε σε διάσκεψη σε αίθουσα του δικαστηρίου κ α ι
Α φ ο ύ μ ε λ έ τ η σ ε τ α σ χ ε τ ι κ ά έ γ γ ρ α φ α
1. Επειδή, για την άσκηση της κρινόμενης αίτησης έχει καταβληθεί το νόμιμο παράβολο (εκτύπωση ηλεκτρονικού παραβόλου με κωδικό πληρωμής 34547667195010120096/2020).
2. Επειδή, με την αίτηση αυτή ζητείται η ακύρωση: α) της 74181/Δ2/15.6.2020 απόφασης της Υφυπουργού Παιδείας και Θρησκευμάτων με τίτλο «Ωρολόγιο πρόγραμμα των μαθημάτων των Α΄, Β΄ και Γ΄ τάξεων του Γενικού Λυκείου» (Β΄ 2338) και β) της 83315/Δ3/30.6.2020 απόφασης της ίδιας Υφυπουργού με τίτλο «Ωρολόγια Προγράμματα των Γυμνασίων Ε.Α.Ε. και των Λυκείων Ε.Α.Ε.» (Β’ 2686/2020, διορθ. σφαλμ. Β΄ 3803), κατά το μέρος που με τις αποφάσεις αυτές δεν προβλέπεται πλέον στο ωρολόγιο πρόγραμμα μαθημάτων λυκείου η διδασκαλία του μαθήματος «Καλλιτεχνική Παιδεία» στην Α΄ τάξη Γενικού Λυκείου και Λυκείου Ειδικής Αγωγής και Εκπαίδευσης (Ε.Α.Ε.), καθώς και η διδασκαλία των πανελληνίως εξεταζόμενων ειδικών μαθημάτων «Ελεύθερο Σχέδιο» και «Γραμμικό Σχέδιο» στη Γ΄ τάξη.
3. Επειδή, η υπόθεση εισήχθη λόγω σπουδαιότητας στην επταμελή σύνθεση του Τμήματος με την από 12.8.2020 πράξη της Προέδρου του Β΄ Τμήματος Διακοπών.
4. Επειδή, η αίτηση υπογράφεται από τον δικηγόρο Παλαιολόγο Παλαιολόγου ως πληρεξούσιο των αιτούντων, ο οποίος παρέστη στο ακροατήριο και έλαβε προθεσμία για νομιμοποίηση μέχρι τις 27.5.2021. Μέσα στην προθεσμία αυτή δεν προσκομίστηκε στη Γραμματεία του Δικαστηρίου συμβολαιογραφικό πληρεξούσιο για τους αιτούντες με αριθμούς, κατά σειρά αναγραφής στο δικόγραφο, 3, 5, 7, 9, 10, 11, 12, 14, 15, 16, 18, 19, 22, 26, 27, 28, 29, 30 και 31. Συνεπώς, ως προς τους αιτούντες αυτούς, οι οποίοι δεν παρέστησαν κατά τη συζήτηση με άλλον πληρεξούσιο δικηγόρο, ούτε εμφανίστηκαν στο ακροατήριο για να δηλώσουν ότι εγκρίνουν την άσκηση της αίτησης, ούτε προσήγαγαν συμβολαιογραφική πράξη παροχής πληρεξουσιότητας στον δικηγόρο που υπογράφει την αίτηση, η αίτηση πρέπει να απορριφθεί ως απαράδεκτη (άρθρο 27 παρ. 1 και 2 του π.δ. 18/1989- Α΄ 8, όπως ισχύει). Οι λοιποί αιτούντες προσκόμισαν εμπροθέσμως συμβολαιογραφικά πληρεξούσια παροχής πληρεξουσιότητας· συνεπώς, ως προς τους αιτούντες αυτούς, η αίτηση είναι, από την πλευρά αυτή, παραδεκτή.
5. Επειδή, η υπό κρίση αίτηση ασκείται από το σωματείο με την επωνυμία «Ένωση Εκπαιδευτικών Εικαστικών Μαθημάτων», που έχει ως καταστατικό σκοπό την προαγωγή της καλλιτεχνικής παιδείας στην εκπαίδευση και τη διαφύλαξη των δικαιωμάτων των μελών της σε κάθε τομέα του κοινωνικού βίου, καθώς και από φυσικά πρόσωπα που επικαλούνται την ιδιότητα του εκπαιδευτικού κλάδου ΠΕ8 Καλλιτεχνικών ή των γονέων μαθητών που φοιτούν στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και ενδιαφέρονται για τη διδασκαλία των καλλιτεχνικών μαθημάτων στο λύκειο. Η αιτούσα ένωση, η οποία επικαλείται βλάβη από την κατάργηση, από το ωρολόγιο πρόγραμμα μαθημάτων λυκείου, του μαθήματος «Καλλιτεχνική Παιδεία» στην Α΄ Λυκείου και των μαθημάτων «Ελεύθερο Σχέδιο» και Γραμμικό Σχέδιο» στη Γ΄ Λυκείου, ασκεί την αίτηση με έννομο συμφέρον, ενόψει του ευλόγου ενδιαφέροντός της για την προαγωγή της καλλιτεχνικής παιδείας στην εκπαίδευση και τη διαφύλαξη των δικαιωμάτων των μελών της, εκπαιδευτικών του κλάδου ΠΕ8 Καλλιτεχνικών που δίδασκαν το μάθημα «Καλλιτεχνική Παιδεία» ως μάθημα γενικής παιδείας στην Α΄ Λυκείου και τα ειδικά μαθήματα «Ελεύθερο Σχέδιο» και Γραμμικό Σχέδιο» στη Γ΄ Λυκείου (ΣτΕ 2568/2020, 1114/2016 7μ., 614/2007 7μ.). Περαιτέρω, οι αιτούντες με αριθμούς 2, 4, 6, 13, 17, 23, 24 και 25, κατά το δικόγραφο, ασκούν την αίτηση με έννομο συμφέρον, υπό την ιδιότητα, όπως απέδειξαν, των εκπαιδευτικών κλάδου ΠΕ8 Καλλιτεχνικών-μελών της πρώτης αιτούσας, που απασχολούνται, είτε ως μόνιμοι είτε ως αναπληρωτές (η 23η αιτούσα) στη δημόσια εκπαίδευση, τα επαγγελματικά δικαιώματα των οποίων θίγονται λόγω της μείωσης, με τις ρυθμίσεις των προσβαλλόμενων πράξεων, του αντικειμένου διδασκαλίας τους (ΣτΕ 2568/2020, 4304/2015 7μ.). Αντιθέτως, οι αιτούντες με αριθμούς 8, 20, 21 και 32, κατά το δικόγραφο, δεν προσκόμισαν προαποδεικτικώς, σύμφωνα με τα οριζόμενα στο άρθρο 33 παρ. 1 του π.δ. 18/1989, όπως ισχύει, στοιχεία από τα οποία να αποδεικνύονται οι ιδιότητες που επικαλούνται, δηλαδή η ιδιότητα των εκπαιδευτικών κλάδου ΠΕ8 Καλλιτεχνικών που υπηρετούν σε σχολεία δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, την οποία επικαλούνται οι 8ος, 20η και 21ος των αιτούντων και η ιδιότητα του γονέα τέκνου που φοιτά στη Β΄ Λυκείου κατά το σχολικό έτος 2020-2021 και θίγεται από τις ρυθμίσεις των προσβαλλόμενων πράξεων, την οποία επικαλείται η 32η αιτούσα. Για τον λόγο αυτόν, η αίτηση πρέπει να απορριφθεί ως προς τους ανωτέρω αιτούντες ως ασκούμενη χωρίς έννομο συμφέρον (πρβλ. ΣτΕ 200/2020, 85/2017 7μ, 1114/2016 7μ. κ.ά.). Κατόπιν των ανωτέρω, η κρινόμενη αίτηση είναι εξεταστέα στην ουσία της μόνο ως προς την πρώτη αιτούσα ένωση και ως προς όσους από τους αιτούντες απέδειξαν την ιδιότητά τους ως εκπαιδευτικών κλάδου ΠΕ8 Καλλιτεχνικών, ενώ δεν ασκείται παραδεκτώς από τους αιτούντες με αριθμούς 29 έως 32 κατά το δικόγραφο, φερόμενους ως γονείς μαθητών που φοιτούν στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, οι οποίοι, είτε δεν νομιμοποίησαν τον δικηγόρο που υπογράφει την αίτηση (ανωτέρω σκ. 4), είτε δεν απέδειξαν την ιδιότητά τους αυτή (32η αιτούσα).
6. Επειδή, στο άρθρο 16 του Συντάγματος ορίζονται τα εξής: «1. Η τέχνη και η επιστήμη, η έρευνα και η διδασκαλία είναι ελεύθερες· η ανάπτυξη και η προαγωγή τους αποτελεί υποχρέωση του Κράτους … 2. Η παιδεία αποτελεί βασική αποστολή του Κράτους και έχει σκοπό την ηθική, πνευματική, επαγγελματική και φυσική αγωγή των Ελλήνων, την ανάπτυξη της εθνικής και θρησκευτικής συνείδησης και τη διάπλασή τους σε ελεύθερους και υπεύθυνους πολίτες. 3. … 4. Όλοι οι Έλληνες έχουν δικαίωμα δωρεάν παιδείας, σε όλες τις βαθμίδες της στα κρατικά εκπαιδευτήρια. … ». Από τον συνδυασμό των παραπάνω διατάξεων των παρ. 1 και 2 του άρθρου 16 του Συντάγματος συνάγεται ότι το Κράτος υποχρεούται να λαμβάνει τα κατάλληλα νομοθετικά και διοικητικά μέτρα αφενός για την προαγωγή των επιστημών, αφετέρου για την οργάνωση και παροχή της εκπαίδευσης των Ελλήνων. Δεν μπορεί ωστόσο με βάση τις συνταγματικές αυτές διατάξεις, να θεμελιωθεί υποχρέωση του Κράτους για την αναγωγή συγκεκριμένης επιστήμης σε αντικείμενο διδασκαλίας στο πλαίσιο της δημόσιας εκπαίδευσης ή συγκεκριμένης βαθμίδας της εκπαίδευσης αυτής. Στον νομοθέτη και την κανονιστικώς δρώσα διοίκηση εναπόκειται αφενός η επιλογή, από το ευρύ πεδίο των επιστημών και των επιστημονικών γνώσεων, εκείνων οι οποίες θα καταστούν αντικείμενο διδασκαλίας στο πλαίσιο της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, αφετέρου η ρύθμιση του τρόπου διδασκαλίας και αξιολόγησης των μαθημάτων που διδάσκονται, ώστε να επιτυγχάνονται οι στόχοι που αναφέρονται στην παρ. 2 του άρθρου 16 του Συντάγματος, δηλαδή η ηθική, πνευματική, επαγγελματική και φυσική αγωγή των Ελλήνων πολιτών (ΣτΕ 614/2004 7μ.). Η επιλογή πάντως των αντικειμένων διδασκαλίας στα ωρολόγια προγράμματα, όπως και η συνολική οργάνωση της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης πρέπει να γίνεται με επιστημονικά και παιδαγωγικά κριτήρια και με ρυθμίσεις ορθολογικές και όχι περιστασιακές, αποσπασματικές και εξυπηρετικές άλλων σκοπών, μη σχετιζόμενων με τις απορρέουσες από το Σύνταγμα για την ορθολογική οργάνωση της Δημόσιας Διοίκησης αρχές (πρβλ. ΣτΕ 1834/2021 Ολομ., 1486/2020, βλ. σχετικά Π.Ε. 44/2000, 229/2016, 229/2020, Πρακτικό Ολομ. ΣτΕ 290/2013). Μειοψήφησε η Σύμβουλος Ιφ. Αργυράκη, η οποία διατύπωσε την ακόλουθη γνώμη: Από τις ανωτέρω διατάξεις, των παραγράφων 1 και 2 του άρθρου 16 του Συντάγματος, οι οποίες είναι συνερμηνευτέες στη νοηματική τους αλληλουχία, προκύπτει, μεταξύ άλλων, ότι το Κράτος έχει «υποχρέωση» να μεριμνά για την «ανάπτυξη και την προαγωγή της τέχνης» (παρ. 1) και ότι η υποχρέωση αυτή ενυπάρχει και εκπληρώνεται πρωτίστως στη «βασική αποστολή του Κράτους» να παρέχει παιδεία που να αποσκοπεί στην «ηθική και την πνευματική αγωγή» των εκπαιδευομένων και τη «διάπλασή τους σε ελεύθερους και υπεύθυνους πολίτες». Κι αυτό γιατί η τέχνη είναι από τα πλέον ουσιώδη για τη συγκρότηση και την πνευματική καλλιέργεια των ανθρώπων. Ως εκ τούτου, ο κοινός νομοθέτης, όταν θεσμοθετεί ρυθμίσεις για την παιδεία, έχει υποχρέωση να διαμορφώνει και να διατηρεί το αντικείμενο διδασκαλίας έτσι ώστε να περιέχει την τέχνη και δη ως βασικό στοιχείο. Και ναι μεν ως προς τον τρόπο με τον οποίον εκπληρώνει εκάστοτε την υποχρέωσή του αυτή ο νομοθέτης έχει ευρεία ευχέρεια, κατ’ εκτίμηση των συνθηκών και των συνολικών εκπαιδευτικών αναγκών, καθώς και των πορισμάτων της διδακτικής και της παιδαγωγικής επιστήμης, η ευχέρεια όμως αυτή, ανέλεγκτη δικαστικά ως προς την ουσιαστική της ορθότητα, είναι, ωστόσο, οριακά ελεγκτή ως προς το ζήτημα της βασικής ανταπόκρισής της στην πιο πάνω συνταγματική υποχρέωση που την οριοθετεί. Για να είναι δε ο έλεγχος αυτός οριακός αλλά και αποτελεσματικός, όπως πρέπει, οφείλει, αντιστοίχως, ο νομοθέτης, σε περίπτωση που εισάγει ρυθμίσεις ως εκ των οποίων φαίνεται να απομειούται ουσιωδώς το αντικείμενο της τέχνης από το πρόγραμμα διδασκαλίας, να εξηγεί, με την κατά το Σύνταγμα (άρθρο 74) αιτιολογική έκθεση και τις λοιπές προπαρασκευαστικές εργασίες, κατά πόσον έχει λάβει μέριμνα ώστε να διατηρείται στη συγκεκριμένη περίπτωση η ως άνω συνταγματική απαίτηση. Διαφορετικά η σχετική ρύθμιση θα είναι αντισυνταγματική και ανίσχυρη.
7. Επειδή, περαιτέρω, ο ν. 4186/2013 (Α΄ 193) ορίζει στο άρθρο 1 ότι: «1. Το «Γενικό Λύκειο» … αποτελεί εκπαιδευτική μονάδα δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης παροχής γενικής παιδείας και βαθμιαίας εμβάθυνσης και εξειδίκευσης στα επιμέρους γνωστικά αντικείμενα. 2. Σκοποί του Γενικού Λυκείου είναι ιδίως: α) Η παροχή γενικής παιδείας υψηλού επιπέδου, που θα συμβάλλει στην ισόρροπη γνωστική, συναισθηματική, πνευματική και σωματική ανάπτυξη όλων των μαθητών. β) Η προαγωγή της κριτικής σκέψης, της πρωτοβουλίας, της δημιουργικότητας και των ικανοτήτων των μαθητών. γ) Η καλλιέργεια της εθνικής, θρησκευτικής και πολιτισμικής μας κληρονομιάς αλλά και η προετοιμασία των νέων για την κοινωνία των ευρωπαίων πολιτών. δ) Ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της διαφορετικότητας και της πολιτισμικής ετερότητας στο πλαίσιο μιας πολυπολιτισμικής κοινωνίας. ε) Η ενδυνάμωση των αξιών της ελευθερίας, της δημοκρατίας, της συλλογικότητας και της αλληλεγγύης και η διαμόρφωση συνείδησης ενεργού πολίτη. στ) Η διασφάλιση της ισορροπίας στη σχολική ζωή ούτως ώστε οι μαθητές να έχουν τη δυνατότητα να συνδυάζουν τη γνώση, τον ελεύθερο χρόνο, τη δημιουργία και τη δυνατότητα να συμμετέχουν στην παραγωγή κοινών έργων στο πλαίσιο της εκπαιδευτικής κοινότητας στην οποία μετέχουν. ζ) Η ανάπτυξη δεξιοτήτων εφαρμογής της γνώσης και επίλυσης προβλημάτων. η) Η καλλιέργεια της ικανότητας κάθε ατόμου για κριτική προσέγγιση και η ανάπτυξη δεξιοτήτων αξιοποίησης των νέων τεχνολογιών πληροφορίας και επικοινωνιών και θ) Η καλλιέργεια δεξιοτήτων που θα διευκολύνουν την πρόσβαση των μαθητών στην αγορά εργασίας», στο άρθρο 2, όπως ισχύει μετά την τροποποίησή του με το άρθρο 7 του ν. 4692/2020 (Α΄ 111), ότι: «1. Η Α΄ Τάξη Γενικού Λυκείου αποτελεί τάξη αποκλειστικά γενικής παιδείας, στην οποία εφαρμόζεται πρόγραμμα μαθημάτων γενικής παιδείας τριάντα πέντε (35) συνολικά διδακτικών ωρών εβδομαδιαίως για τα ημερήσια λύκεια και είκοσι πέντε (25) συνολικά διδακτικών ωρών για τα εσπερινά λύκεια. 2. Στη Β΄ Τάξη Ημερησίου Γενικού Λυκείου εφαρμόζεται πρόγραμμα μαθημάτων που περιλαμβάνει μαθήματα γενικής παιδείας τριάντα (30) συνολικά διδακτικών ωρών εβδομαδιαίως και δύο (2) Ομάδες Μαθημάτων Προσανατολισμού, Ανθρωπιστικών και Θετικών Σπουδών, πέντε (5) συνολικά διδακτικών ωρών εβδομαδιαίως για κάθε ομάδα. Στη Β΄ Τάξη Εσπερινού Γενικού Λυκείου εφαρμόζεται πρόγραμμα μαθημάτων που περιλαμβάνει μαθήματα γενικής παιδείας είκοσι (20) συνολικά διδακτικών ωρών εβδομαδιαίως και δύο (2) Ομάδες Μαθημάτων Προσανατολισμού, Ανθρωπιστικών και Θετικών Σπουδών, πέντε (5) συνολικά διδακτικών ωρών εβδομαδιαίως για κάθε ομάδα. Οι μαθητές, εκτός από τα μαθήματα γενικής παιδείας, παρακολουθούν υποχρεωτικά και τα μαθήματα της Ομάδας Προσανατολισμού που επιλέγουν. 3. Στη Γ΄ Τάξη Γενικού Λυκείου εφαρμόζεται πρόγραμμα μαθημάτων που περιλαμβάνει μαθήματα γενικής παιδείας και προσανατολισμού τριάντα δύο (32) συνολικά διδακτικών ωρών εβδομαδιαίως για τα ημερήσια λύκεια και είκοσι πέντε (25) συνολικά διδακτικών ωρών εβδομαδιαίως για τα εσπερινά λύκεια. Τα μαθήματα προσανατολισμού χωρίζονται σε τρεις (3) Ομάδες Μαθημάτων Προσανατολισμού, ως εξής: α) Ανθρωπιστικών Σπουδών. β) Θετικών Σπουδών και Σπουδών Υγείας. γ) Σπουδών Οικονομίας και Πληροφορικής. Οι μαθητές, εκτός από τα μαθήματα γενικής παιδείας, παρακολουθούν υποχρεωτικά και τα μαθήματα της Ομάδας Προσανατολισμού που επιλέγουν. Ειδικά οι μαθητές που επιλέγουν την Ομάδα Προσανατολισμού Θετικών Σπουδών και Σπουδών Υγείας, επιλέγουν και παρακολουθούν υποχρεωτικά είτε το μάθημα των Μαθηματικών είτε το μάθημα της Βιολογίας.» και στο άρθρο 42 παρ. 2, όπως ισχύει μετά την τροποποίηση της περιπτ. β΄ με το άρθρο 100 παρ. 9 του ν. 4610/2019 (Α΄ 70), ότι: «Με απόφαση του Υπουργού Παιδείας και Θρησκευμάτων ύστερα από εισήγηση του Ινστιτούτου Εκπαιδευτικής Πολιτικής … που δημοσιεύεται στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως: α) … β) αα) Καθορίζονται τα μαθήματα και το ωρολόγιο πρόγραμμα ανά τάξη στα Ημερήσια και Εσπερινά Γενικά Λύκεια. Στη Γ΄ Τάξη ΓΕ.Λ. όσοι μαθητές επιθυμούν να προετοιμαστούν για τις εξετάσεις των ειδικών μαθημάτων Ελεύθερου Σχεδίου και Γραμμικού Σχεδίου, μπορούν να δηλώσουν ότι θέλουν να παρακολουθήσουν και τα δύο (2) μαθήματα, από τα οποία το ένα θα διδάσκεται μετά τη λήξη του ημερήσιου ωρολογίου προγράμματος. ββ) …». Εξάλλου, ο ν. 3699/2008 (Α΄ 199) ορίζει στο άρθρο 1 ότι: «1. Ειδική Αγωγή και Εκπαίδευση (ΕΑΕ) είναι το σύνολο των παρεχόμενων εκπαιδευτικών υπηρεσιών στους μαθητές με αναπηρία και διαπιστωμένες ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες ή στους μαθητές με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες. Η πολιτεία δεσμεύεται να κατοχυρώνει και να αναβαθμίζει διαρκώς τον υποχρεωτικό χαρακτήρα της ειδικής αγωγής και εκπαίδευσης ως αναπόσπαστο μέρος της υποχρεωτικής και δωρεάν δημόσιας παιδείας και να μεριμνά για την παροχή δωρεάν δημόσιας ειδικής αγωγής και εκπαίδευσης στους αναπήρους όλων των ηλικιών και για όλα τα στάδια και τις εκπαιδευτικές βαθμίδες. …», στο άρθρο 2 ότι: «1. Η ΕΑΕ, όπως και η γενική εκπαίδευση, είναι υποχρεωτική και λειτουργεί ως αναπόσπαστο τμήμα της ενιαίας δημόσιας και δωρεάν εκπαίδευσης. Το κράτος υποχρεούται να παρέχει ΕΑΕ σε σχολεία Προσχολικής, Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης. Αποκλειστικός φορέας της ΕΑΕ είναι το Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων (ΥΠ.Ε.Π.Θ.). Το είδος και ο βαθμός των ειδικών εκπαιδευτικών αναγκών προσδιορίζουν τη μορφή, τον τύπο και την κατηγορία των σχολικών μονάδων ΕΑΕ. 2. … 3. Στις Σχολικές μονάδες Ειδικής Αγωγής και Εκπαίδευσης (ΣΜΕΑΕ) και κατά τη συνεκπαίδευση στα γενικά σχολεία, εφαρμόζονται ειδικά εκπαιδευτικά προγράμματα, ανάλογα με τις αναπηρίες και τις ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες των μαθητών, για όσο χρονικό διάστημα είναι αναγκαίο ή και για ολόκληρη τη διάρκεια της σχολικής ζωής τους. … 4. …» και στο άρθρο 8 ότι: «1. Ως ΣΜΕΑΕ ορίζονται: α) … β) Για τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση: αα) … ββ) Τα λύκεια ΕΑΕ, που περιλαμβάνουν την προκαταρκτική τάξη και τρεις επόμενες τάξεις Α΄, Β΄ και Γ΄. Μαθητές απόφοιτοι γυμνασίου με αναπηρία και ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες μπορεί να εγγράφονται απευθείας στην Α΄ τάξη του λυκείου ΕΑΕ, ύστερα από αξιολόγηση που πραγματοποιείται από το οικείο ΚΕ.Δ.Δ.Υ. (όπως η υποπερ. αυτή ισχύει μετά την τροποποίησή της με το αρ. 56 παρ. 2β του ν. 3966/2011, Α΄ 118) 2. … 8. Το σχολικό και διδακτικό έτος των ΣΜΕΑΕ είναι το ίδιο με αυτό των αντίστοιχων σχολείων της γενικής εκπαίδευσης. Τα ειδικά νηπιαγωγεία, δημοτικά σχολεία, γυμνάσια και λύκεια είναι ισότιμα προς τα αντίστοιχα σχολεία της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας γενικής εκπαίδευσης».
8. Επειδή, κατ’ επίκληση των διατάξεων των άρθρων 2 και 42 παρ. 2 του ν. 4186/2013 εκδόθηκαν οι προσβαλλόμενες κανονιστικές πράξεις, με τις οποίες, κατόπιν των 28/5.6.2020 (αναφορικά με την α΄ προσβαλλόμενη, που αφορά τα Γενικά Λύκεια) και 33/25.6.2020 (αναφορικά με τη β΄ προσβαλλόμενη, που αφορά τα Λύκεια Ειδικής Αγωγής και Εκπαίδευσης) πράξεων του διοικητικού συμβουλίου του Ινστιτούτου Εκπαιδευτικής Πολιτικής (ΙΕΠ), καθορίστηκε το ωρολόγιο πρόγραμμα μαθημάτων λυκείου, στο οποίο δεν προβλέπεται πλέον η διδασκαλία μαθημάτων υποχρεωτικής επιλογής, όπως προβλέπονταν, μεταξύ άλλων, για την Α΄ Λυκείου το μάθημα «Καλλιτεχνική Παιδεία» και για τη Γ΄ Λυκείου τα μαθήματα «Ελεύθερο Σχέδιο» και «Γραμμικό Σχέδιο» κατά τα σχολικά έτη 2018-2019 και 2019-2020 (139454/Δ2/28.8.2018 -Β΄ 3807, 163742/Δ3/2.10.2018 -Β΄ 4691, 77568/Δ2/16.5.2019 -Β΄ 1790 και 104750/Δ3/28.6.2019 -Β΄ 2712 αποφάσεις του Υπουργού και της Υφυπουργού Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων). Εξάλλου, μετά την έκδοση των προσβαλλόμενων πράξεων, δημοσιεύθηκε ο ν. 4713/2020 (Α΄ 147/29.7.2020), με το άρθρο 14 του οποίου προβλέφθηκε, στα πλαίσια της αντισταθμιστικής εκπαίδευσης του άρθρου 26 του ν. 4368/2016 (Α΄ 21), η δημιουργία προγράμματος διδασκαλίας, εφαρμοζομένου εντός των Σχολικών Κέντρων Αντισταθμιστικής Εκπαίδευσης (τα οποία είναι δυνατόν να λειτουργούν σε κάθε γυμνάσιο ή λύκειο ή ανά ομάδες όμορων σχολικών μονάδων γυμνασίου ή λυκείου), με σκοπό την υποστήριξη και προετοιμασία των μαθητών της Γ΄ τάξης των Γενικών, των Επαγγελματικών Λυκείων και των Λυκείων ΕΑΕ στα πανελλαδικώς εξεταζόμενα ειδικά μαθήματα που δεν περιλαμβάνονται στα αντίστοιχα ωρολόγια προγράμματα, τέτοια δε ειδικά μαθήματα αποτελούν το ελεύθερο και το γραμμικό σχέδιο (Φ.253/128314/Β6/29.11.2002 απόφαση του Υπουργού Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων, Β΄ 1538, όπως ισχύει). Ειδικότερα, στο άρθρο 26 του ν. 4368/2016 ορίζονται, ήδη, τα εξής: «1. Για την εφαρμογή του παρόντος άρθρου ισχύουν οι ακόλουθοι ορισμοί: α) «Αντισταθμιστική εκπαίδευση»: στην έννοια της αντισταθμιστικής εκπαίδευσης υπάγονται η ενισχυτική διδασκαλία των μαθητών γυμνασίου, η πρόσθετη διδακτική στήριξη των μαθητών όλων των τύπων λυκείου …. Στην έννοια της αντισταθμιστικής εκπαίδευσης εντάσσεται και η ενισχυτική διδασκαλία που παρέχεται σε μαθητές της τρίτης (Γ΄) τάξης Γενικών και Επαγγελματικών Λυκείων, Λυκείων Ειδικής Αγωγής και Εκπαίδευσης (Ε.Α.Ε.), καθώς και της τέταρτης (Δ΄) τάξης των Ενιαίων Ειδικών Επαγγελματικών Γυμνασίων – Λυκείων (ΕΝ.Ε.Ε.ΓΥ.-Λ.), στα εξεταζόμενα στις πανελλαδικές εξετάσεις ειδικά μαθήματα που δεν περιλαμβάνονται στο ωρολόγιο πρόγραμμα. β) … ε) «Ενισχυτική Διδασκαλία Ειδικών Μαθημάτων»: πρόγραμμα διδασκαλίας, για το οποίο είναι αρμόδιες η Διεύθυνση Σπουδών, Προγραμμάτων και Οργάνωσης Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, η Διεύθυνση Επαγγελματικής Εκπαίδευσης και η Διεύθυνση Ειδικής Αγωγής και Εκπαίδευσης του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων. Σκοπός του προγράμματος, είναι η υποστήριξη και προετοιμασία των μαθητών της τρίτης (Γ΄) τάξης των Γενικών και των Επαγγελματικών Λυκείων, των Λυκείων Ε.Α.Ε., καθώς και της τέταρτης (Δ΄) τάξης των ΕΝ.Ε.Ε.ΓΥ.-Λ. στα πανελλαδικώς εξεταζόμενα ειδικά μαθήματα, που έχουν επιλέξει και που δεν περιλαμβάνονται στα αντίστοιχα ωρολόγια προγράμματα. 2. Τα προγράμματα αντισταθμιστικής εκπαίδευσης υλοποιούνται: α) στα Σχολικά Κέντρα Αντισταθμιστικής Εκπαίδευσης, τα οποία είναι δυνατό να λειτουργούν σε κάθε γυμνάσιο ή λύκειο ή ανά ομάδες όμορων σχολικών μονάδων γυμνασίου ή λυκείου β) … 3. … 15. Με απόφαση του Υπουργού Παιδείας και Θρησκευμάτων, που εκδίδεται ύστερα από εισήγηση του Ινστιτούτου Εκπαιδευτικής Πολιτικής (Ι.Ε.Π.) για την κατάρτιση ειδικού ετήσιου προγράμματος υποστήριξης ανά ειδικό μάθημα, καθορίζονται η οργάνωση, η λειτουργία και η υλοποίηση του προγράμματος της Ενισχυτικής Διδασκαλίας Ειδικών Μαθημάτων της περ. ε) της παρ. 1, εντός των Σχολικών Κέντρων Αντισταθμιστικής Εκπαίδευσης (Σ.Κ.Α.Ε.), τα διδακτέα μαθήματα, τα κριτήρια κατανομής και ο αριθμός των μαθητών που συμμετέχουν, οι ώρες διδασκαλίας και τα Σ.Κ.Α.Ε. στα οποία εφαρμόζεται το πρόγραμμα, καθώς και κάθε άλλο ειδικότερο ζήτημα για την εφαρμογή του παρόντος για κάθε σχολικό έτος. Το πρόγραμμα Ενισχυτικής Διδασκαλίας Ειδικών Μαθημάτων μπορεί να χρηματοδοτείται από ενωσιακούς ή και εθνικούς πόρους. Στο πρόγραμμα απασχολούνται μόνιμοι, αναπληρωτές και ωρομίσθιοι εκπαιδευτικοί της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Κατά τα λοιπά εφαρμόζονται οι παρ. 3, 6, 9, 10, 11 και 12». Κατ’ επίκληση της διάταξης αυτής δημοσιεύθηκε η 3752/ΓΔ4/2021 απόφαση της Υφυπουργού Παιδείας και Θρησκευμάτων (B΄ 68/14.01.2021) με τίτλο «Οργάνωση και λειτουργία σχολικών κέντρων αντισταθμιστικής εκπαίδευσης ως προς την Ενισχυτική Διδασκαλία Ειδικών Μαθημάτων για το σχολικό έτος 2020-2021», με την οποία ρυθμίζεται ειδικότερα η διδασκαλία των ανωτέρω ειδικών μαθημάτων σε όσους μαθητές πρόκειται να εξετασθούν σε αυτά στο πλαίσιο των εξετάσεων για την εισαγωγή στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, σύμφωνα με τις προαναφερθείσες διατάξεις.
9. Επειδή, με την κρινόμενη αίτηση προβάλλεται ότι οι προσβαλλόμενες πράξεις της Υφυπουργού Παιδείας και Θρησκευμάτων έχουν εκδοθεί κατά παράβαση των άρθρων 4 παρ. 1 και 16 του Συντάγματος, ήτοι κατά παράβαση της αρχής της ισότιμης πρόσβασης των μαθητών στη δημόσια δωρεάν εκπαίδευση και στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, καθώς και του συνταγματικά κατοχυρωμένου δικαιώματος στην ελευθερία της τέχνης και της εκπαίδευσης. Ειδικότερα, προβάλλεται ότι: (1) η κατάργηση των καλλιτεχνικών μαθημάτων από όλες τις τάξεις του Γενικού Λυκείου και του Λυκείου ΕΑΕ στερεί από τους μαθητές τη δυνατότητα απόκτησης πολύπλευρης μόρφωσης και κυρίως καλλιτεχνικής παιδείας, τέτοιας που θα τους επιτρέψει να εξελιχθούν σε πολυσήμαντες και ελεύθερες προσωπικότητες, (2) η κατάργηση των καλλιτεχνικών μαθημάτων «Ελεύθερο Σχέδιο» και «Γραμμικό Σχέδιο» από τη Γ΄ τάξη Λυκείου προσβάλλει όχι μόνο τον πυρήνα του κοινωνικού δικαιώματος στην τέχνη, αλλά και το δικαίωμα στη δωρεάν παιδεία και την ισότητα ευκαιριών στην εκπαίδευση, καθώς οι μαθητές εξωθούνται να προσφύγουν στην ιδιωτική εκπαίδευση προκειμένου να προετοιμαστούν για την εξέτασή τους στα πανελλαδικώς εξεταζόμενα αυτά μαθήματα, (3) με τον τρόπο αυτόν, η καλλιτεχνική εκπαίδευση (μουσική, εικαστικά, στοιχεία θεατρολογίας, ιστορία της τέχνης) από κοινωνικό αγαθό και δικαίωμα μετατρέπεται σε προνόμιο όσων μαθητών έχουν τη δυνατότητα προσφυγής στην ιδιωτική φροντιστηριακή εκπαίδευση και (4) η κατάργηση των καλλιτεχνικών μαθημάτων υποβαθμίζει γενικά τον ρόλο και την αξία της τέχνης, οδηγεί σε υποβιβασμό των ίδιων των καλλιτεχνικών σχολών και εν τέλει σε συρρίκνωση του καλλιτεχνικού κλάδου, ενώ αυτό δεν αναιρείται από το γεγονός ότι τα καλλιτεχνικά μαθήματα εξακολουθούν να διδάσκονται στο δημοτικό και το γυμνάσιο, καθότι το λύκειο συνιστά την ανώτερη βαθμίδα της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Οι ανωτέρω υπ’ αριθ. (1) έως (3) ισχυρισμοί είναι απορριπτέοι, εν πάση περιπτώσει, ως απαράδεκτοι, διότι, αναγόμενοι αποκλειστικά σε συμφέροντα των μαθητών, προβάλλονται από την αιτούσα ένωση και τους αιτούντες εκπαιδευτικούς εκ συμφέροντος τρίτου (πρβλ. ΣτΕ 199-200/2020, 3492/2015 7μ.). Κατά τα λοιπά, ο λόγος αυτός είναι απορριπτέος ως αβάσιμος, δεδομένου ότι, ως προς την κατάργηση του μαθήματος «Καλλιτεχνική Παιδεία» στην Α΄ Λυκείου και τη συνακόλουθη μη πρόβλεψη διδασκαλίας, εν γένει, καλλιτεχνικών μαθημάτων στο λύκειο, από το άρθρο 16 του Συντάγματος δεν επιβάλλεται, καταρχήν, η αναγωγή συγκεκριμένης επιστήμης σε αντικείμενο διδασκαλίας στη δευτεροβάθμια και δη τη λυκειακή εκπαίδευση, καθώς το ζήτημα αυτό ανάγεται στη ρυθμιστική ευχέρεια του νομοθέτη (ΣτΕ 614/2004 7μ.). Μειοψήφησε η Σύμβουλος Ιφ. Αργυράκη, σύμφωνα με τα εκτεθέντα στη μειοψηφία της στη σκέψη 6. Ειδικότερα, κατά τη μειοψηφήσασα αυτή γνώμη, ο ανωτέρω λόγος ακυρώσεως, προβάλλεται με έννομο συμφέρον από τους αιτούντες, καθώς η εκπλήρωση των βασικών ως άνω συνταγματικών απαιτήσεων ως προς το περιεχόμενο της εκπαιδευτικής πολιτικής, ενδιαφέρει αμέσως τους εκπαιδευτικούς που καλούνται να την εφαρμόσουν. Είναι δε και βάσιμος, γιατί, πράγματι, η πιο πάνω κατάργηση των καλλιτεχνικών μαθημάτων, στην έκταση που επιχειρείται και δίχως εξήγηση για τους λόγους που την υπαγόρευσαν και για το εάν έχει ληφθεί μέριμνα για την εκπλήρωση με άλλους τρόπους της συνταγματικής απαίτησης να συνιστά και η τέχνη βασικό αντικείμενο της παιδείας, είναι αντισυνταγματική και ανίσχυρη. Εξάλλου, κατά την ομόφωνη κρίση του Δικαστηρίου, ο λόγος αυτός είναι απορριπτέος κατά το μέρος που αναφέρεται στην κατάργηση από το ωρολόγιο πρόγραμμα μαθημάτων Γενικού Λυκείου και Λυκείου ΕΑΕ των πανελλαδικώς εξεταζόμενων ειδικών μαθημάτων «Ελεύθερο Σχέδιο» και «Γραμμικό Σχέδιο», δεδομένου ότι η διδασκαλία των εν λόγω μαθημάτων εξακολουθεί να προβλέπεται στη Γ΄ Λυκείου, καθώς ρυθμίζεται ήδη με τις διατάξεις του άρθρου 26 του ν. 4368/2016, όπως ισχύει μετά την τροποποίησή του με το άρθρο 14 του ν. 4713/2020 και της σχετικώς εκδοθείσας απόφασης της Υφυπουργού Παιδείας και Θρησκευμάτων, μέσω προγράμματος διδασκαλίας που έχει ως σκοπό την υποστήριξη και την προετοιμασία όσων μαθητών επιθυμούν να εξετασθούν στα μαθήματα αυτά για την εισαγωγή τους σε ιδρύματα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης· τούτο, λαμβανομένης υπόψη της ευρείας διακριτικής ευχέρειας του νομοθέτη να μεταρρυθμίζει το σύστημα επιλογής των υποψηφίων στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, μη κωλυόμενος να εισάγει ρυθμίσεις διαφορετικές από αυτές που ίσχυαν στο παρελθόν (πρβλ. ΣτΕ 2770-2775/2020 Ολομ.).
10. Επειδή, περαιτέρω, προβάλλεται ότι οι προσβαλλόμενες κανονιστικές πράξεις έχουν εκδοθεί κατά παράβαση των άρθρων 5 παρ. 1 και 22 παρ. 1 του Συντάγματος, διότι η κατάργηση των καλλιτεχνικών μαθημάτων από το ωρολόγιο πρόγραμμα μαθημάτων του λυκείου παραβιάζει τη συνταγματικά κατοχυρωμένη επαγγελματική ελευθερία και το δικαίωμα εργασίας των καλλιτεχνών εκπαιδευτικών. Τούτο, διότι η κατάργηση αυτή: (1) περιορίζει υπέρμετρα την επαγγελματική ελευθερία των μονίμων εκπαιδευτικών, αφού η έλλειψη διδακτικών ωρών σε μαθήματα των ειδικοτήτων τους στο σχολείο που είναι διορισμένοι και γενικά σε όλες τις σχολικές μονάδες δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης συνεπάγεται τη διάθεση των αιτούντων στην οικεία διεύθυνση δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης προς άσκηση διοικητικού και όχι διδακτικού έργου, (2) παραβιάζει το δικαίωμα εργασίας των αναπληρωτών εκπαιδευτικών των ανωτέρω κλάδων, ήτοι της 23ης αιτούσας, αφού συνεπάγεται τη στέρηση από τον αναπληρωτή εκπαιδευτικό του δικαιώματος πρόσληψης για την κάλυψη των λειτουργικών αναγκών και εν τέλει διορισμού του σε θέση μόνιμου εκπαιδευτικού, (3) μακροπρόθεσμα, η κατάργηση των καλλιτεχνικών μαθημάτων θα οδηγήσει σε κατάργηση οργανικών θέσεων των ανωτέρω κλάδων, με αποτέλεσμα τη διαθεσιμότητα και εν τέλει την απόλυση των αιτούντων, ανατρέποντας το καθεστώς μονιμότητας που τους διέπει και (4) η κατάργηση αυτή περιορίζει αυτή καθαυτή την επαγγελματική ελευθερία των καλλιτεχνών εκπαιδευτικών, υπό την έννοια της επιλογής επαγγέλματος, αφού η στέρηση των όρων άσκησης του επαγγέλματος και η υποβάθμιση της τέχνης συνολικά συνιστούν λόγους αποτροπής από την επιλογή άσκησης του επαγγέλματος του καλλιτέχνη εκπαιδευτικού. Οι ισχυρισμοί αυτοί πρέπει να απορριφθούν ως ερειδόμενοι επί εσφαλμένης προϋπόθεσης καθ’ ο μέρος αφορούν τα ειδικά μαθήματα, τα οποία εξακολουθούν να διδάσκονται στη Γ΄ Λυκείου (βλ. προηγούμενη σκέψη), ενώ, εξάλλου, εφόσον δεν προβάλλονται ειδικότεροι περί του αντιθέτου ισχυρισμοί, δεν προκύπτει ότι από την εν λόγω μεταβολή του τρόπου διδασκαλίας των ειδικών μαθημάτων πλήσσονται πράγματι τα επαγγελματικά δικαιώματα των αιτούντων. Αναφορικά δε με τη διδασκαλία του μαθήματος «Καλλιτεχνική Παιδεία» στην Α΄ Λυκείου, ο λόγος αυτός είναι απορριπτέος ως αβάσιμος στο σύνολό του, καθώς η εν λόγω ρύθμιση τέθηκε στο πλαίσιο ρύθμισης της οργάνωσης και λειτουργίας της εκπαιδευτικής διαδικασίας και στο πλαίσιο αυτό ο νομοθέτης, κοινός ή κανονιστικός, δεν κωλύεται από το Σύνταγμα να τροποποιεί, κατά τρόπο απρόσωπο και αντικειμενικό, ρυθμίσεις ευνοϊκές για μια κατηγορία εκπαιδευτικών, μεταβάλλοντας την αντίληψή του ως προς τη σκοπιμότητα των σχετικών ρυθμίσεων, ενώ το γεγονός ότι η διδασκαλία του εν λόγω μαθήματος προβλεπόταν στα προϊσχύσαντα ωρολόγια προγράμματα, δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι δημιούργησε στους αιτούντες την εύλογη και άξια προστασίας προσδοκία για τη διατήρηση αμετάβλητου του εν λόγω καθεστώτος άσκησης της επαγγελματικής τους ελευθερίας (πρβλ. ΣτΕ 2568/2020, 4304, 3492/2015 7μ., 3169, 3170/2014 Ολομ.).
11. Επειδή, με άλλο λόγο ακυρώσεως προβάλλεται ότι οι προσβαλλόμενες πράξεις έχουν εκδοθεί καθ’ υπέρβαση της εξουσιοδοτικής διάταξης του άρθρου 42 παρ. 2 περ. β΄υποπερ. αα΄ του ν. 4186/2013, όπως ισχύει μετά την τροποποίηση της περ. β΄ με το άρθρο 100 παρ. 9 του ν. 4610/2019, διότι με τη διάταξη αυτή ο νομοθέτης ρητά προέβλεψε τη διδασκαλία στη Γ΄ Λυκείου των πανελλαδικώς εξεταζόμενων ειδικών μαθημάτων «Ελεύθερο Σχέδιο» και «Γραμμικό Σχέδιο» και, συνεπώς, παρανόμως αυτά εξαιρέθηκαν από το ωρολόγιο πρόγραμμα μαθημάτων που καθορίζεται με τις προσβαλλόμενες πράξεις. Ο λόγος αυτός είναι απορριπτέος ως αβάσιμος, δεδομένου ότι η ανωτέρω διάταξη, με την οποία ορίζεται ότι όσοι μαθητές της Γ΄ Λυκείου επιθυμούν να προετοιμαστούν για τις εξετάσεις των ειδικών μαθημάτων του ελεύθερου και του γραμμικού σχεδίου μπορούν να δηλώσουν ότι θέλουν να παρακολουθήσουν και τα δύο αυτά μαθήματα, έχει την έννοια ότι η ως άνω δήλωση επιλογής γίνεται μόνον όταν η διδασκαλία των εν λόγω μαθημάτων πράγματι προβλέπεται στο ωρολόγιο πρόγραμμα μαθημάτων. Συνεπώς, εφόσον, όπως προαναφέρθηκε, η διδασκαλία των εν λόγω μαθημάτων προβλέπεται πλέον εκτός του ωρολογίου προγράμματος, δεν είναι εν προκειμένω εφαρμοστέα η διάταξη του τελευταίου εδαφίου του άρθρου 42 παρ. 2 περ. β΄υποπερ. αα΄ του ν. 4186/2013, η οποία εξάλλου έχει ήδη καταργηθεί με το άρθρο 174 του ν. 4823/2021 (Α΄ 136/3.8.2021). Εξάλλου, ως προβαλλόμενος προεχόντως εκ συμφέροντος τρίτου πρέπει να απορριφθεί ο λόγος ακύρωσης, με τον οποίο προβάλλεται ότι η κατάργηση της διδασκαλίας των πανελλαδικώς εξεταζόμενων ειδικών μαθημάτων ανατρέπει τη δικαιολογημένη εμπιστοσύνη των μαθητών που εισέρχονται στη Γ΄ Λυκείου και επιθυμούν να εισαχθούν σε πανεπιστημιακή σχολή, για την οποία προϋποτίθεται η επιτυχής εξέταση στα μαθήματα αυτά.
12. Επειδή, οι κανονιστικές πράξεις, καταρχήν, δεν απαιτείται να φέρουν αιτιολογία· ως εκ τούτου, ελέγχονται μόνον από την άποψη της συνδρομής των όρων της εξουσιοδότησης με βάση την οποία εκδίδονται, καθώς και της τυχόν υπέρβασης των ορίων της. Εξάλλου, η αξιολόγηση από την κανονιστικώς δρώσα Διοίκηση των κριτηρίων που θέτει η εξουσιοδοτική διάταξη, η οποία δεν είναι απαραίτητο να περιέχεται στην ίδια την κανονιστική ρύθμιση αλλά μπορεί να προκύπτει από προπαρασκευαστικές πράξεις ή και άλλα στοιχεία του φακέλου (ΣτΕ 1210/2010 Ολομ.), ανήκει στην ουσιαστική κρίση της Διοίκησης, η οποία εκφεύγει, καταρχήν, του δικαστικού ελέγχου (ΣτΕ 3188/2004, 456/2010) και ελέγχεται μόνον αν προβάλλεται με συγκεκριμένους ισχυρισμούς ή προκύπτει από τα στοιχεία του φακέλου ότι η συγκεκριμένη ρύθμιση θεσπίστηκε κατά πρόδηλη παραγνώριση των κριτηρίων και των όρων της εξουσιοδοτικής διάταξης (βλ. ΣτΕ 4304/2015 7μ., 800/2014 7μ., 1437/2013 7μ. κ.ά.).
13. Επειδή, από τα στοιχεία του φακέλου προκύπτουν τα ακόλουθα: Με το 31732/Δ2/4.3.2020 έγγραφο η Γενική Γραμματέας Πρωτοβάθμιας, Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης και Ειδικής Αγωγής του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων ζήτησε από το Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής να διατυπώσει εισήγηση ως προς το ωρολόγιο πρόγραμμα μαθημάτων Γενικού Λυκείου. Το Διοικητικό Συμβούλιο του Ινστιτούτου με το 28/5.6.2020 πρακτικό πρότεινε τη διδασκαλία συγκεκριμένων μαθημάτων και τις ώρες διδασκαλίας εκάστου εβδομαδιαίως, από τα προτεινόμενα δε μαθήματα του ωρολογίου προγράμματος απουσίαζε το μάθημα «Καλλιτεχνική Παιδεία», που έως τότε περιλαμβανόταν στα μαθήματα επιλογής της Α΄ Λυκείου, καθώς και τα μαθήματα «Ελεύθερο Σχέδιο» και «Γραμμικό Σχέδιο», που έως τότε περιλαμβάνονταν στα μαθήματα επιλογής της Γ΄ Λυκείου. Στην εν λόγω γνωμοδότηση του ΙΕΠ αναφέρονται τα εξής: «Α΄ τάξη Γενικού Λυκείου: … Το μάθημα «Εφαρμογές Πληροφορικής» από μάθημα επιλογής γίνεται υποχρεωτικό 2 ΔΩ εβδομαδιαίως και μετονομάζεται σε Πληροφορική. Κατάργηση των μαθημάτων επιλογής, 2 ΔΩ εβδομαδιαίως. Αύξηση διδακτικών ωρών Ξένων Γλωσσών από 2 ΔΩ σε 5 ΔΩ. Ειδικότερα: α) Το Μάθημα των Αγγλικών από υποχρεωτικό επιλογής 2 ΔΩ γίνεται υποχρεωτικό 3 ΔΩ. β) Εισάγεται η 2η Ξένη Γλώσσα … ως υποχρεωτικό μάθημα επιλογής, 2 ΔΩ. … Κατάργηση Ερευνητικών Δημιουργικών Δραστηριοτήτων, 2 ΔΩ …». Η α΄ προσβαλλόμενη πράξη μνημονεύει στο προοίμιό της τη γνωμοδότηση αυτή. Εξάλλου, με το 76020/Δ3/17.6.2020 έγγραφο ο Προϊστάμενος της Γενικής Διεύθυνσης Σπουδών Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης απέστειλε στο Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής πρόταση αλλαγών στο ωρολόγιο πρόγραμμα του Λυκείου Ειδικής Αγωγής και Εκπαίδευσης, λαμβάνοντας υπόψη ότι το ωρολόγιο πρόγραμμα Λυκείου ΕΑΕ προβλέπει μειωμένο αριθμό διδακτικών ωρών (32, αντί 35 του Γε.Λ.), καθώς και την προηγηθείσα γνωμοδότηση του ΙΕΠ για το ωρολόγιο πρόγραμμα μαθημάτων Γενικού Λυκείου, ζήτησε δε τη γνώμη του Ινστιτούτου. Όπως προκύπτει από την πρόταση αυτή, από το ωρολόγιο πρόγραμμα μαθημάτων του Λυκείου ΕΑΕ, κατ’ αντιστοιχία προς το πρόγραμμα μαθημάτων Γενικού Λυκείου ως προς το οποίο είχε ήδη γνωμοδοτήσει το ΙΕΠ με το προαναφερθέν πρακτικό του, απουσιάζει η διδασκαλία των ανωτέρω μαθημάτων. Το Διοικητικό Συμβούλιο του Ινστιτούτου με το 33/25.6.2020 πρακτικό συμφώνησε με την πρόταση του υπουργείου, διαπιστώνοντας ότι η πρόταση ενσωματώνει αναλογικά τις αλλαγές στο ωρολόγιο πρόγραμμα Γενικού Λυκείου που προκύπτουν από την α΄ προσβαλλόμενη πράξη. Η β΄ προσβαλλόμενη πράξη μνημονεύει στο προοίμιό της τη γνωμοδότηση αυτή.
14. Επειδή, προβάλλεται ότι οι προσβαλλόμενες πράξεις είναι ακυρωτέες, διότι με αυτές καταργήθηκαν από το ωρολόγιο πρόγραμμα τα μαθήματα επιλογής «Καλλιτεχνική Παιδεία» της Α΄ τάξης Γενικού Λυκείου και Λυκείου ΕΑΕ και «Ελεύθερο Σχέδιο» και «Γραμμικό Σχέδιο» της Γ΄ τάξης, κατά μεταβολή των ωρολόγιων προγραμμάτων μαθημάτων των προηγουμένων σχολικών ετών, χωρίς ωστόσο να προκύπτει η αναγκαιότητα της συγκεκριμένης τροποποίησης. Ειδικότερα, προβάλλεται ότι προσβαλλόμενες ενσωματώνουν αυτούσιο το περιεχόμενο των 28/5.6.2020 και 33/25.6.2020 εισηγήσεων του Ινστιτούτου Εκπαιδευτικής Πολιτικής οι οποίες, πλην της παράθεσης των ωρολόγιων προγραμμάτων, καμία άλλη αναφορά δεν περιέχουν αναφορικά με τους λόγους, τα πραγματικά περιστατικά και τις συνθήκες που υπαγόρευσαν την αφαίρεση από το πρόγραμμα σπουδών των ανωτέρω μαθημάτων, πολλώ δε μάλλον των πανελλαδικώς εξεταζόμενων ειδικών μαθημάτων. Ο λόγος αυτός είναι απορριπτέος ως αλυσιτελής κατά το μέρος που αφορά την αφαίρεση από το ωρολόγιο πρόγραμμα των ειδικών μαθημάτων «Ελεύθερο Σχέδιο» και «Γραμμικό Σχέδιο», δεδομένου ότι ήδη, όμως προαναφέρθηκε, διατηρείται η διδασκαλία των μαθημάτων αυτών μέσω της διαδικασίας που προβλέπεται στο άρθρο 26 του ν. 4368/2016 και της σχετικώς εκδοθείσας κανονιστικής απόφασης. Κατά το μέρος όμως που αφορά την κατάργηση από το ωρολόγιο πρόγραμμα μαθημάτων της Α΄ Λυκείου του μαθήματος «Καλλιτεχνική Παιδεία», η οποία έχει ως συνέπεια πλέον την πλήρη απουσία της διδασκαλίας καλλιτεχνικών μαθημάτων ως μαθημάτων γενικής παιδείας σε όλες τις τάξεις του λυκείου (καθώς με τις 77568/Δ2/2019 και 104750/Δ3/2019 αποφάσεις, αντίστοιχα, του Υπουργού και της Υφυπουργού Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων είχε προηγηθεί η κατάργηση του μαθήματος «Ιστορία της Τέχνης» ως μαθήματος επιλογής στη Γ΄ Λυκείου, ενώ στη Β΄ Λυκείου, από ετών, δεν προβλέπεται στο ωρολόγιο πρόγραμμα η διδασκαλία καλλιτεχνικών μαθημάτων), ο λόγος προβάλλεται βασίμως, δεδομένου ότι δεν προκύπτει από τις προαναφερθείσες γνωμοδοτήσεις του ΙΕΠ ή από άλλα στοιχεία του φακέλου ο σκοπός δημοσίου συμφέροντος που εξυπηρετείται από τη μεταβολή αυτή, ή ότι η εν λόγω επιλογή του κανονιστικού νομοθέτη έλαβε χώρα κατόπιν ουσιαστικής του εκτίμησης, ότι με την κατάργηση των καλλιτεχνικών μαθημάτων και την πρόσδοση μεγαλύτερης βαρύτητας στη διδασκαλία άλλων μαθημάτων, επιτυγχάνονται οι στόχοι που αναφέρονται στην παρ. 2 του άρθρου 16 του Συντάγματος. Επομένως, η επιχειρηθείσα ύστερα από τις ανωτέρω εισηγήσεις του ΙΕΠ ρύθμιση παραγνωρίζει τα κριτήρια άσκησης της κανονιστικής αρμοδιότητας της Διοίκησης, όπως εκτέθηκε στη σκέψη 12, για τον λόγο δε αυτόν, οι προσβαλλόμενες πράξεις είναι, κατά το μέρος αυτό, παράνομες και ακυρωτέες. Δεν είναι δε ληπτέοι υπόψη, ως προβαλλόμενοι με το υπόμνημα που κατατέθηκε μετά τη συζήτηση της υπόθεσης, οι ισχυρισμοί του Δημοσίου σχετικά με την αναγκαιότητα κατάργησης του μαθήματος επιλογής «Καλλιτεχνική Παιδεία» στην Α΄ Λυκείου λόγω της περιορισμένης εκδήλωσης ενδιαφέροντος από τους μαθητές για την παρακολούθησή του κατά τα προηγούμενα έτη.
15. Επειδή, κατόπιν των προαναφερθέντων, η κρινόμενη αίτηση πρέπει να απορριφθεί κατά το μέρος που με τις προσβαλλόμενες πράξεις δεν προβλέπεται στο ωρολόγιο πρόγραμμα μαθημάτων λυκείου η διδασκαλία των ειδικών μαθημάτων «Ελεύθερο Σχέδιο» και «Γραμμικό Σχέδιο» στη Γ΄ τάξη Γενικού Λυκείου και Λυκείου Ειδικής Αγωγής και Εκπαίδευσης. Αντιθέτως, η αίτηση πρέπει γίνει εν μέρει δεκτή και να ακυρωθεί η 74181/Δ2/15.6.2020 απόφαση της Υφυπουργού Παιδείας και Θρησκευμάτων και η 83315/Δ3/30.6.2020 απόφαση της ίδιας Υφυπουργού, κατά το μέρος που με τις πράξεις αυτές δεν προβλέπεται στο ωρολόγιο πρόγραμμα μαθημάτων λυκείου η διδασκαλία του μαθήματος «Καλλιτεχνική Παιδεία» στην Α΄ τάξη Γενικού Λυκείου και Λυκείου Ειδικής Αγωγής και Εκπαίδευσης, η δε υπόθεση να αναπεμφθεί στη Διοίκηση, προκειμένου το Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής να ασκήσει νομίμως τη γνωμοδοτική του αρμοδιότητα.
16. Επειδή, λόγω της εν μέρει νίκης και της εν μέρει ήττας των αιτούντων με αριθμούς, κατά σειρά αναγραφής στο δικόγραφο, 1, 2, 4, 6, 13, 17, 23, 24 και 25, ως προς τους οποίους γίνεται μερικώς δεκτή η αίτηση, το Δικαστήριο κρίνει ότι δεν πρέπει να επιδικασθεί δικαστική δαπάνη.
Δ ι ά τ α ύ τ α
Απορρίπτει την αίτηση ως προς τους αιτούντες με αριθμούς 3, 5, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 14, 15, 16, 18, 19, 20, 21, 22, 26, 27, 28, 29, 30, 31 και 32, κατά το δικόγραφο.
Επιβάλλει συμμέτρως στους αιτούντες, ως προς τους οποίους απορρίφθηκε η αίτηση, τη δικαστική δαπάνη του Δημοσίου, η οποία ανέρχεται σε τετρακόσια εξήντα (460) ευρώ.
Δέχεται εν μέρει την αίτηση ως προς τους αιτούντες με αριθμούς 1, 2, 4, 6, 13, 17, 23, 24 και 25, κατά το δικόγραφο και ακυρώνει την 74181/Δ2/15.6.2020 απόφαση της Υφυπουργού Παιδείας και Θρησκευμάτων με τίτλο «Ωρολόγιο πρόγραμμα των μαθημάτων των Α΄, Β΄ και Γ΄ τάξεων του Γενικού Λυκείου» και την 83315/Δ3/30.6.2020 απόφαση της ίδιας Υφυπουργού με τίτλο «Ωρολόγια Προγράμματα των Γυμνασίων Ε.Α.Ε. και των Λυκείων Ε.Α.Ε.», κατά το μέρος που με τις πράξεις αυτές δεν προβλέπεται στο ωρολόγιο πρόγραμμα μαθημάτων λυκείου η διδασκαλία του μαθήματος «Καλλιτεχνική Παιδεία» στην Α΄ τάξη Γενικού Λυκείου και Λυκείου Ειδικής Αγωγής και Εκπαίδευσης
Αναπέμπει την υπόθεση στη Διοίκηση, κατά το ακυρωθέν μέρος, για νέα νόμιμη κρίση, κατά το σκεπτικό.
Διατάσσει την απόδοση του παραβόλου στους αιτούντες, ως προς τους οποίους έγινε εν μέρει δεκτή η αίτηση.
Απορρίπτει την αίτηση κατά το μέρος που με τις προσβαλλόμενες πράξεις δεν προβλέπεται στο ωρολόγιο πρόγραμμα μαθημάτων λυκείου η διδασκαλία των ειδικών μαθημάτων «Ελεύθερο Σχέδιο» και «Γραμμικό Σχέδιο» στη Γ΄ τάξη Γενικού Λυκείου και Λυκείου Ειδικής Αγωγής και Εκπαίδευσης.
Η διάσκεψη έγινε στην Αθήνα στις 6 Σεπτεμβρίου 2021 και στις 14 Δεκεμβρίου 2021
Ο Πρόεδρος του Γ΄ ΤμήματοςΟ Γραμματέας
Δ. Σκαλτσούνης Ν. Βασιλόπουλος
και η απόφαση δημοσιεύθηκε σε δημόσια συνεδρίαση της 29ης Δεκεμβρίου 2021.
Ο Προεδρεύων Αντιπρόεδρος Ο Γραμματέας
Γ. Τσιμέκας Ν. Βασιλόπουλος